Nabycie rzeczy na koszt dłużnika.

Podział rzeczy na oznaczone co do gatunku i oznaczone co do gatunku nie jest jak wiadomo tylko akademicki, bo łączy się z nim bardzo dużo konsekwencji. Jednym z takich ważkich i czytelnych przejawów tego rozróżnienia jest uregulowanie skutków zwłoki dłużnika w wydaniu wierzycielowi rzeczy oznaczonych co do gatunku. Uregulowanie to zawiera art. 479 kodeksu cywilnego jest ono czasem określane jako samopomoc wierzyciela. Wyjątkowość tego uregulowania polega na tym, że wierzyciel może nabyć rzeczy, które zobowiązany był mu wydać dłużnik na rachunek dłużnika. Niewątpliwą korzyścią dla wierzyciela jest to, że skrócony jest czas w jakim realny interes wierzyciela zostaje zaspokojony, a z chwilą nabycie rzeczy (czyli zaspokojenia realnego interesu wierzyciela) wierzyciel „nabywa” roszczenie odszkodowawcze o zwrot poniesionych wydatków na nabycie tych rzeczy. Nie jest to jedyne uprawnienie wierzyciela w razie żądać zapłaty wynagrodzenia za te rzeczy oraz żądać naprawienia szkody oraz realnego wykonania zobowiązania.

Art. 479 kodeksu cywilnego stanowi, że w tych przypadkach, w których przedmiotem świadczenia jest określona ilość rzeczy oznaczonych co do gatunku (czyli rzeczy nie konkretnych, określonych tylko według cech rodzajów, które posiada większa ilość tych rzeczy) wierzyciel może w razie zwłoki dłużnika nabyć na koszt dłużnika taką samą ilość rzeczy tego samego gatunku albo żądać od dłużnika zapłaty ich wynagrodzenia, w obu tych wypadkach zachowując roszczenie o naprawienie szkody wynikającej ze zwłoki dłużnika.

Co może więc zrobić wierzyciel, jeżeli dłużnik nie dostarcza (to, że przedmiotem świadczenia są rzecz określone co do gatunku oznacza, że zobowiązanie dłużnika polega na wydaniu wierzycielowi takich rzeczy) rzeczy oznaczonych co do gatunku? Może mianowicie :

nabyć (kupić) te rzeczy na koszt dłużnika albo
zwrócić się do dłużnika z żądaniem zapłaty „wynagrodzenia” za te rzeczy, czyli w rzeczywistości zapłaty wartości tych rzeczy i
w obu powyższych wypadkach (tj. w razie skorzystania z któregoś z powyższych uprawnień) dodatkowo wierzycie może żądać naprawienia szkody jakiej doznał na skutek.

W tym miejscu dla porządku należy zauważyć, że : z całości uregulowań kwestii niewykonania i nienależytego wykonania zobowiązań wynika, że wierzyciel w przypadku zwłoki dłużnika z wydaniem mu rzeczy oznaczonych co do gatunku ma cztery możliwości wyboru. O „potrójnym prawie wyboru” pisze m.in. Z. Gawlik (w :) „Kodeks cywilny. Komentarz” pod red. A. Kidyby (i przywołana tam literatura), tzn. może nabyć rzeczy na koszt dłużnika albo żądać zapłaty ich ekwiwalentu albo żądać naprawienia szkody. Wierzyciel nie musi nabywać rzeczy albo żądać zapłaty ich wartości ale może „od razu” dochodzić naprawienia szkody. Poza tym wierzyciel może również żądać realnego wykonania zobowiązania uzyskując tytuł wykonawczy i kierując go następnie do egzekucji (tak SA w Katowicach w wyroku z dnia 25.05.2018r. sygn. akt V Aga 151/18).

Skoro więc wierzyciel może nabyć na koszt dłużnika rzeczy jakie powinien mu wydać dłużnik należy zadać pytanie jakie rzeczy może wierzycie nabyć, a dokładnie jakiej jakości (te najtańsze, średni czy może z najwyższej półki) ? Odpowiedź jest taka, że zgodnie z art. 357 kodeksu cywilnego wierzycie jest uprawniony do nabycia na koszt dłużnika rzeczy średniej jakości, chyba że co innego wynika z treści umowy zawartej z dłużnikiem, z przepisów prawa lub z okoliczności.

A co z ceną rzeczy? Jak wiadomo te same rzeczy (tj. tego samego rodzaju i tej samej jakości) mogą mieć różną cenę. Czy w takim razie wierzyciel może kupić te najdroższe rzeczy czy też odwrotnie jest zobowiązany do poszukiwania najtańszych? Uznać należy, że wierzyciel powinien postępować zgodnie z uregulowaniami zawartymi w art. 354 § 1 i § 2 kodeksu cywilnego. Uregulowanie ta nakładają na dłużnika i wierzyciela obowiązek współdziałania przy wykonaniu zobowiązania zgodnie z treścią zobowiązania, w sposób odpowiadającemu społeczno – gospodarczemu celowi zobowiązania, zasadom współżycia społecznego i ustalonym zwyczajom jeżeli takowe istnieją. Wg mnie oznacza to, że wierzyciel kupując rzeczy na koszt dłużnika powinien je kupić za możliwie najniższą cenę jaką może uzyskać niepodejmując przy tym żadnych szczególnych starań. Wierzyciel nie ma obowiązku poszukiwania najtańszej oferty. Ma wybrać tą która jest najtańsza i dla niego dostępna.

Jaki jest sens uregulowania pozwalającemu wierzycielowi nabyć rzecz na koszt dłużnika? Takie uregulowanie zwłoki dłużnika w wydaniu wierzycielowi rzeczy oznaczonych co do gatunku wynika , że w takim zobowiązaniu nie ma istotnego znaczenia czy to ten konkretny dłużnik spełni świadczenie. Interes wierzyciela jest chroniony dostatecznie nawet jeżeli świadczenie dłużnika spełni inna osoba co jest następstwem tego, że na rynku występują takie same rzeczy (rzeczy oznaczone co do gatunku) jakie powinien wierzycielowi wydać dłużnik. Z kolei dłużnik chroniony jest w taki sposób, że wierzyciel może nabyć na jego koszt tylko takie rzeczy jakie ten dłużnik powinien mu wydać i dodatkowo wierzyciel musi się kierować uregulowaniem z art. 357 kodeksu cywilnego, czyli co do zasady może nabyć rzeczy średniej jakości.

Jak należy rozumieć pojęcie kosztu użyte w art. 479 kodeksu cywilnego? Istota tego pytania jest pytaniem czy koszt ten obejmuje też zapłaconą cenę? Tak nie jest, tzn. jeżeli wierzyciel skorzysta ze swojego uprawnienie do nabycie rzeczy na koszt dłużnika to od tej chwili dłużnika obciąża obowiązek zwroty kosztów nabycia tych rzeczy pomniejszonych o zaoszczędzoną przez wierzyciela cenę (tak SN w wyroku z dnia 08.08.2008r. V CNP 28/08, SN w wyroku z dnia 11.04.2013r. II CSK 540/12).

Żądanie zapłaty wynagrodzenia oznacza zaś tyle, że wierzyciel może żądać od dłużnika aby ten zapłacił mu ekwiwalent „niedostarczonych” rzeczy czyli kwotę pieniężną stanowiącą równowartość tych rzeczy. Wierzyciel po otrzymaniu tego ekwiwalentu nie musi przeznaczać go na zakup rzeczy, które powinny mu być wydane przez dłużnika.

Niezależnie od tego z jakiego uprawnienia wierzycie skorzysta, tj. czy nabędzie rzeczy na koszt dłużnika czy będzie żądał zapłaty ich ekwiwalentu , wierzyciel ma roszczenie o naprawienie szkody jakiej doznał na skutek niewydania mu rzeczy przez dłużnika. Jak wiadomo szkoda to poniesione straty i utracone korzyści (art. 361 § 2 kodeksu cywilnego).