Przykład?
Strony zawarły umowę o roboty budowlane, w które wykonawca zobowiązał się, że ukończy roboty do wskazanego w umowie dnia. strony zastrzegły karę umową za każdy dzień zwłoki w ukończeniu robót i jednocześnie postanowiły, że w razie trwającej dłużej niż określoną ilość dni zamawiający będzie uprawniony do odstąpienia od umowy i w razie odstąpienia od umowy będzie uprawniony tym samym do żądania kary umownej w procentowo określonej wysokości liczonej od wartości wynagrodzenia wykonawcy.
Jeżeli w wykonaniu umowy wykonawca popadnie w zwłokę w ukończeniu robót zamawiający naliczy mu karę za każdy dzień zwłoki. Jeżeli dalej wykonawca popadnie w zwłokę dłuższą niż okres zwłoki, którego upływ będzie uprawniał zamawiającego do odstąpienia od umowy to zamawiający odstąpi od umowy i obciąży wykonawcę kolejną karą umowną. Więc skutek będzie taki, że wykonawca zapłaci dwa razy karę umowną za to samo uchybienie w wykonaniu umowy (nieterminowe spełnienie świadczenia).
Tytułem uwagi wstępnej należy wyjaśnić, że odstąpienie od umowy nie jest ani nienależytym wykonaniem zobowiązania ani niewykonaniem zobowiązania. Jest to oświadczenie prawokształtujace, którego skutkiem "unicestwienie umowy". Dlatego też postanowienia umowne o treści, że strona umowy może żądać kary umownej w razie odstąpienia od umowy z powodu okoliczności dotyczących drugiej strony w sensie prawnym ma takie znaczenie, że jest to "skrótowa" redakcja przez strony postanowień umownych, a ich rzeczywiste znaczenia jest takie, że kara umowna jest należna za nienależyte wykonanie lub nienależyte wykonanie umowy stanowiące podstawę / przyczynę odstąpienia od umowy.
W dalszej kolejności należy odpowiedzieć czy różni się nienależyte wykonanie umowy od niewykonania umowy w ogóle i jaki jest tego skutek dla kar umownych? Z nienależytym wykonaniem umowy mam do czynienie jeżeli świadczenie dłużnika zostało spełnione ale niezgodnie z umową (np później niż powinno). Jeżeli w umowie mamy zastrzeżoną karę umowną za zwłokę w spełnieniu świadczenia i karę umowną za odstąpienie od umowy w następstwie zwłoki w spełnieniu świadczenia, to pierwsza z tych kar ma na celu naprawienie szkody jakiej wierzyciel doznał na skutek opóźnienie w otrzymaniu świadczenia a druga ma na celu naprawienie szkody jakiej wierzyciel doznał z powodu nieotrzymania świadczenia. Dobrze zagadnienia to zostało opisane w uchwale SN z dn. 16.01.1984r. (sygn. akt III CZP 70/83). W tej uchwale Sąd Najwyższy wyjaśnił, że nie może być kumulowana kara umowna przewidziana za nienależyte wykonanie zobowiązania (np. za zwłokę w wykonaniu zobowiązania) z karą umowna za niewykonanie zobowiązania, bo w sensie logicznym nie można bowiem jednocześnie spełnić warunków do obciążenia karą umowną za nienależyte wykonania umowy i za niewykonania umowy w ogóle. Chodzi krótko mówiąc o to, że jednocześnie nie można nienależycie wykonać umowę i nie wykonać umowy w ogóle (te dwa stany faktyczne się wykluczają). Takie stanowisko następnie podzielił Sąd Najwyższy w uchwale z dn. 28.01.2011r. w sprawie sygn. akt I CSK 315/10 i uchwale z dn 18.07.2012r. w sprawie sygn. akt III CZP 39/12).
Uzasadnieniem za wyłączeniem możliwości kumulowania kary umownej za nienależyte wykonanie umowy i niewykonani umowy w ogóle (oprócz wyżej przedstawionej sprzeczności logicznej) jest również to, że na skutek odstąpienia od umowy powstaje stan, który należy zakwalifikować jako niewykonanie zobowiązania (uprzedni stan zwłoki w spełnieniu świadczenia uległ przekształceniu w stan niewykonania zobowiązania). W konsekwencji odpowiedzialność za szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania pochłania odpowiedzialność za nienależyte wykonanie zobowiązania ( uchwała SN z dn 18.07.2012r. w sprawie sygn. akt III CZP 39/12).
Argumentuje się również, że kara umowna zastrzeżona jako odszkodowanie za niewykonanie umowy w praktyce zostaje skalkulowana w taki sposób, że zawiera ona w sobie również obliczenie szkody jakiej wierzyciel doznał na etapie wykonywania umowy przed odstąpieniem od umowy na skutek nienależytego wykonania umowy (tal np SN w wyroku z dn.12.02.2002r. w sprawie sygn. akt I CKN 486/00). Oprócz tego podnosi się, że strona odstępująca od umowy będzie zwolniona z obowiązku swoich świadczeń (SN w wyroku z dn. 14.05.1956r. w sprawie I CR 1505/54) co powinno zostać uwzględniona przy obliczaniu jej szkody (będzie ona mniejsze o wartość tego co strona odstępująca od umowy zaoszczędziła).
W tym miejscu należy zwrócić uwagę na wyrok Sądu Najwyższego z dn. 24.05.2012r. w sprawie V CSK 260/11. W tym wyroku Sąd Najwyższy zauważył, że jeżeli strony przewidziały w umowie ogólnie karę umowną za odstąpienie od umowy nie różnicując wysokości kary umownej w zależności od przyczyny odstąpienia od umowy to przyjąć należy, że taka kara umowna ma rekompensować całość szkody wierzyciela doznana na skutek niewykonania zobowiązania. Z tej wypowiedzi a contrario można wywodzić, że jeżeli strony dokonały zróżnicowania wysokości kary umownej odnosząc ją do przyczyny odstąpienia od umowy to możliwe jest uznanie, że nie rekompensuje ona w całości szkody wierzyciele i że może należeć się również kara umowna za nienależyte wykonanie umowy.
I jeszcze należy zwrócić uwagę na końcowy fragment uzasadnienia uchwały III CZP 39/12. Otóż w końcowym fragmencie uzasadnienia SN stwierdził, że dopuszczalne jest równoczesne żądanie zapłaty kar umownych za odstąpienie od umowy i za nienależyte wykonanie umowy jeżeli wolą stron umowy było aby kary te utrzymały się po odstąpieniu od umowy.
Jaki zatem wniosek z powyższych orzeczeń? Wniosek jest taki, że w razie odstąpienia od umowy strona odstępująca nie może żądać zapłaty kary umownej za odstąpienie od umowy i zapłaty kary umownej za zwłokę w wykonaniu umowy.
Wyżej przedstawione regulacja są aktualne wg stanu prawnejgo na dzień 13.02.2022r.