Z jednej strony kara umowna jest traktowana jako forma gwarancji spełnienia przez dłużnika zobowiązania zgodnie z umową. Dłużnik mając bowiem w perspektywie obowiązek zapłaty kwoty pieniężnej określonej przez strony w odpowiedniej wysokości skłonny jest raczej do wykonania zobowiązania. Po drugie w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań umownych zastrzeżenie kar umownych ułatwia i upraszcza dochodzenie przez wierzyciela naprawienia szkody.
UWAGI OGÓLNE:
W ramach uwag ogólnych należy wyjaśnić, że kary umowne mogą być zastrzegane w każdego rodzaju umowach : nazwanych i nienazwanych, rezultatu i starannego działania. Stosowanie kary umownej jest ograniczone w ten sposób, że możną ją zastrzec wyłącznie jako naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań niepieniężnych. Określenie ‘zobowiązanie niepieniężne’ należy interpretować szeroko zarówno jako świadczenia o charakterze majątkowym (np. polegające na zawarciu umowy przyrzeczonej) jaki i niemajątkowym (np. powstrzymanie się od podjęcia określonej działalności czy też skorzystanie przez stronę umowy z uprawnienia kształtującego, np. odstąpienia od umowy). Ograniczenie stosowania kary umownej do naprawienia szkody powstałej na skutek niewykonania lub nienależytego zobowiązania niepieniężnego ma na celu zapobieganie obchodzenia, poprzez zastrzeganie kary umownej przy zobowiązaniach pieniężnych, zakazu ustalania odsetek powyżej poziomu odsetek maksymalnych.
Z kolei sama kara umowna jest świadczeniem pieniężnym, co oznacza, że skuteczne zastrzeżenie kary umownej polega na określeniu kwoty pieniężnej jaką będzie zobowiązany zapłacić dłużnik w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Zastrzegając karę umowną powinno się zatem wskazać oznaczoną kwotę jaką będzie zobowiązany zapłacić dłużnik lub wskazać inny miernik odnoszący się do stałej wartości (np. procent wynagrodzenia umownego). Odniesienie się przez strony umowy do jakiegoś miernika wymaga aby było to uczynione w ten sposób aby wyliczenie kary stanowiło jedynie czynność arytmetyczną. Chodzi o to aby przedmiotem ewentualnego sporu sądowego nie był również sam sposób wyliczenia karu umownej, a mówiąc dokładniej aby wysokość dochodzonej kwoty z tytułu zastrzeżonej kary umownej nie wymagała dowodzenia. Przyjmuje się, że nie spełnia wymogu oznaczoności kary określenie jej wysokości przez odwołanie się nie do stałego, lecz ocennego miernika wartości (np. procent wartości nieruchomości, przedsiębiorstwa lub innego dobra), którego zastosowanie może prowadzić do sporu między stronami co do wysokości samej wysokości kary umownej.
ZAGADNIENIA SZCZEGÓLNE:
Dopuszczalne jest ustanowienie w umowie kilku kar umownych, czyli odrębnych kar umownych za każdy rodzaj nienależytego wykonania zobowiązania oraz zastrzeżenie odrębnej kary za niewykonanie zobowiązania i odrębnej za nienależyte wykonanie zobowiązania.
Zastrzegając karę umowną strony powinny precyzyjnie wskazać podstawę do jej naliczenia, np. nienależne wykonanie, niewykonanie jednego ze świadczeń, wadliwość przedmiotu świadczenia, opóźnienie, zwłoka w wykonaniu świadczenia, i jednocześnie wskazać wysokość kary umownej za dane rodzaj nienależytego wykonania zobowiązania albo niewykonania zobowiązania albo kryterium wyliczenia kary umownej.
W praktyce strony często zastrzegają karę umowną za zwłokę w wykonaniu zobowiązania i jednocześnie zastrzegają karę umową na wypadek odstąpienia od umowy. Uznaje się, że nie jest możliwe jednoczesne żądanie zapłaty kary umownej za zwłokę (opóźnienie) w wykonaniu zobowiązania i jednoczesne żądanie zapłaty kary umownej za odstąpienie do umowy. Dopuszczalne jest jednak umówienie się przez strony, że zobowiązanie do zapłaty kary umownej zostanie utrzymane pomimo odstąpienia od umowy, ale tylko w takiej sytuacji gdy strony nie zastrzegły jednocześnie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy (SA w Katowicach z dn. 07.11.2013r. I ACa 752/13, SN z dnia 12.06.2015r. II CSK 858/14).
Odnośnie zastrzegani kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy należy wyjaśnić, że wprowadzenie do umowy postanowienia, zgodnie z którym dłużnik będzie zobowiązany do zapłaty kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy nie oznacza, że dłużnik staje się zobowiązany do zapłaty kary mownej przez sam fakt odstąpienia od umowy. Również i w tym wypadku kara umowna służy naprawieniu szkody za niewykonanie zobowiązania i to niewykonanie zobowiązania jest ‘podstawą’ roszczenia o zapłatę kary umownej. Odstąpienie od umowy stanowi realizację uprawnień związanych z określonymi wypadkami niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań z umów wzajemnych. Skuteczne odstąpienie od umowy stanowi potwierdzenie, że istotnie miał miejsce przypadek niewykonania lub nienależytego umowy przez drugą stronę. Zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy traktuje się jako formę uproszczenia redakcji warunków umowy, która pozwala na przyjęcie przez strony, że wypadki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, które uprawniają stronę do odstąpienia od umowy, stanowią jednocześnie podstawę do domagania się zapłaty kary umownej. (SN z dnia 07.02.2007r. III CSK 288/06).
Zastrzeżenie kary umownej poza wyżej wskazanymi dobrodziejstwami dla wierzyciela ma dla wierzyciela jedną ujemną konsekwencję. W razie poniesienia przez wierzyciela szkody wyższej niż wysokość zastrzeżonej kary umownej wierzyciel nie może domagać się naprawienia szkody ponad wartość zastrzeżonej kary umownej (art. 484 § 1 zd. 2 k.c.), chyba że strony inaczej w umowie postanowiły. Zastrzegając więc kary umowne należy pamiętać o dodaniu w umowie zastrzeżenia, że strona umowy na rzecz której zastrzeżono karę umową może żądać odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary umownej.
Niepoczynienie w umowie tego zastrzeżenia nie oznacza jednak całkowitej niemożliwości naprawienia szkody w całości. Uznaje się bowiem (Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11.01.2008r. V CSK 362/07), że wierzyciel może się domagać naprawienia szkody w całości, pomimo zastrzeżenia w umowie kar umownych i niepoczynienia zastrzeżenia, że wierzyciel może żądać odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary umownej, jeżeli szkoda została wyrządzona wierzycielowi z winy umyślnej dłużnika. Jednak ta możliwość dotyczy wyłącznie możliwości dochodzenia naprawienia szkody wyrządzonej z winy umyślnej, a ponadto pozycja wierzyciela jest niekorzystna z tej przyczyny, że obciąża go dowód, że szkoda została mu wyrządzona z winy umyślnej dłużnika.
W praktyce w umowach często strony posługują się klauzulami, zgodnie z którymi dłużnik będzie zobowiązany do zapłaty oznaczonej sumy na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, bez względu na to, czy jest za to odpowiedzialny, czy nie. Uznaje się, że jest to klauzula gwarancyjna, mimo że w praktyce zastrzeżenia tego typu określane są karami umownymi.
JAK SIĘ MOŻE BRONIĆ DŁUŻNIK.
Zastrzeżenie obowiązku zapłaty kary umownej nie oznacza bezwarunkowego zobowiązania do zapłaty w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Przede wszystkim kara umowna jest rodzajem odszkodowania i dłużnik może uwolnić się od obowiązku zapłaty kary umownej, wykazując, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności. Mówiąc inaczej dłużnik może skutecznie twierdzić, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nie zostało przez niego zawinione. Wina dłużnika ma również takie znaczenie, że jej stopień bierze się pod uwagę jako podstawę zmniejszenie kary umownej (SN w wyroku z dnia 13.06.2003r. III CKN 50/2001).
Wreszcie dłużnik może bronić się zarzutem, że zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane. Podnosząc ten zarzut dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej. Podobnie dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej jeżeli kara umowna jest rażąco wygórowana.
Pytaniem trudnym, które nie jest jednolicie rozstrzygane w orzecznictwie jest pytanie czy wierzyciel może skutecznie żądać zapłaty kary umownej, jeżeli nie poniósł szkody? Uznaje się, że wystąpienie szkody nie jest przesłanką powstanie wierzytelności o zapłatą kary umownej (SA w Katowicach 11.03.2015r. V ACa 650/14, SA w Katowicach 18.02.2015r. I ACa 967/14, SA w Szczecinie 05.03.2014r. I ACa 947/13, SN z 13.02.2014 V CSK 45/13 i wiele innych wyroków ). Problem rozstrzygał również w uchwale Sąd Najwyższych (uchwała z dnia 6.11.2003r. III CZP 61/2003), w której uznał, że zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie zwalnia dłużnika z obowiązku jej zapłaty w razie wykazania, że wierzyciel nie poniósł szkody.
Jednocześnie jednak można wskazać wyrok, w których sądu odwoływały się do zaistnienia szkody jako przesłanki żądania zapłaty kary umownej. Np. w wyroku z dnia 20.03.2013r. (I ACa 132/13) SA w Katowicach stwierdził, że : „Roszczenie o zapłatę kary umownej nie aktualizuje się w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, jeżeli jednocześnie nie powstanie szkoda”. Z tej wypowiedzi wynika, że wierzyciel musi doznać szkody jeżeli żądać będzie zapłaty kary umownej. Podobnie w wyroku z dn. 12.02.2013r. (I ACa 780/12) SA w Białymstoku odwołał się do szkody jako przesłanki roszczenia o zapłatę kary umownej. Z kolei w wyroku z dn. 16.07.2012r. (I ACa 663/12) SA we Wrocławiu odwołał się do „poniesienie niewielkiego uszczerbku majątkowego” przez wierzyciela jaka podstawy żądania kary umownej. W wyroku z dn. 28.05.203r. (I ACa 1376/02) SA w Katowicach uznał, że treść art. 383 § 1 i 484 § 1 kodeksu cywilnego nie pozostawiają wątpliwości, że brak jakiejkolwiek szkody wyklucza domaganie się przez wierzyciela kary umownej. Jeżeli jednak uzna się za słuszny taki pogląd tzn., że przesłanką żądania zapłaty kary umownej jest poniesienie przez wierzyciela szkody to powstaje następujące pytanie : jaka szkoda, czyli szkoda w jakim wymiarze (wielkości) uprawnia do żądania zapłaty kary umownej?
Wyrazem stanowiska godzącego w jakimś sensie te dwa sprzeczne stanowiska jest wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.04.2006r. (V CSK 34/06), w którym SN uznał, że wprawdzie sam fakt zaistnienia/niezaistnienia szkody nie ma znaczenia dla skuteczności roszczenia o zapłatę kary umownej, ale może mieć wpływ na ograniczenie wysokości dochodzonej kary umownej. Oznacza to, że problem ten zostaje przeniesiony na płaszczyznę miarkowania kary umownej.
Dłużnik może bronić się również zarzutem, że postanowienia umowne zastrzegające obowiązek zapłaty kary umownej są dotknięte nieważnością. Np. w wyroku z dnia 08.01.208r. (II PK 120/07) SN uznał, że kara umowne nie może być zastrzeżona na wypadek wyrządzenie przez pracownika szkody pracodawcy na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych. Nieważne są zastrzeżenia umowne przewidujące zobowiązanie do zapłaty kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania pieniężnego.
Dłużnik może podnosić (jak zawsze) zarzut przedawnienia roszczenia o zapłatą kary umownej. Przyjmuje się, że roszczenia o zapłatę kary umownej przedawniają się w terminach, w których przedawniają się roszczenia odszkodowawcze wynikające z danego stosunku prawnego.
Dłużnik może podnosić, że w danym przypadku kara umowna odbiega od wysokości poniesionej przez wierzyciela szkody.