O CO CHODZIŁO W SPRAWIE?
Strony były związane umową o roboty budowlane, w której zastrzegły zapłatę kar umownych. Jedną z tych kar umownych była kara umowna, w wysokości 10% wartości danego zakresu umowy, obciążająca zamawiającego w razie odstąpienie przez wykonawcę od umowy z przyczyn, za które odpowiedzialność ponosi zamawiający. Strony postanowiły, że wykonawca może od umowy odstąpić jeżeli zamawiający opóźnia się z zapłatą wynagrodzenia wykonawcy co najmniej 14 dni i mimo wezwania do zapłaty tego wynagrodzenia nie płaci. Efekt tak skonstruowanej umowy był więc taki, że kara umowna została zastrzeżona za niewykonania przez zamawiającego jego zobowiązania pieniężnego, czyli opóźnienia w zapłacie wynagrodzenia wykonawcy.
Zamawiający nie płacił wynagrodzenia i wykonawca od umowy odstąpił i wezwał zamawiającego do zapłaty naliczonej kary mownej. Ponieważ zamawiający nie zapłacił kary umownej wykonawca wniósł pozew do sądu o zapłatę.
JAK ORZEKAŁY SĄDY ?
Sąd Okręgowy jako sąd pierwszej instancji powództwo oddalił uznając, że kara umowna została zastrzeżona jako naprawienie szkody za niewykonanie zobowiązania pieniężnego, czego nie dopuszcza art. 483 § 1 kodeksu cywilnego. Od tego wyroku powód (wykonawca) wniósł apelację.
Rozpoznając apelację sąd apelacyjny powziął wątpliwość i przedstawił zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Postanowieniem z dnia 10.08.2018r. (w sprawie sygn. akt III CZP 17/18) skład orzekający Sądu Najwyższego przekazał zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego.
NA CZYM POLEGA WĄTPLIWOŚĆ SĄDU APELACYJNEGO I ZAGADNIENIE PRAWNE?
Kara umowna jest swego rodzaju ryczałtowym odszkodowaniem za niewykonanie lub nienależyte wykonania zobowiązania niepieniężnego (art. 483 § 1 kodeksu cywilnego) i kary umownej nie można skutecznie zastrzec za niewykonania lub nienależyte wykonania zobowiązania pieniężnego (takie postanowienie umowne jest nieważne). Zakaz taki zapobiega omijaniu przez strony przepisów o maksymalnych odsetkach.
Pomimo wydawałoby się jasnego brzmienia art. 483 § 1 kodeksu cywilnego w orzecznictwie wykształciły się dwa przeciwstawne stanowiska co do wykładni tego przepisu w zakresie tego czy można karę umowną zastrzec za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania pieniężnego. Aby dobrze zrozumieć powstanie tych dwóch konkurencyjnych linii orzeczniczych należy zrozumieć istotę problemu w takich sprawach. Nie jest nią w istocie zastrzeżenie kary umownej jako sankcji za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania ale zastrzeżenie kary umownej jako skutek odstąpienia od umowy. Oczywiście dopuszczalne i prawidłowe jest przyznanie stronom uprawnienia (jest to uprawnienie prawno – kształtujące) do odstąpienia od umowy jeżeli druga strona nie wykonuje umowy lub wykonuje ją nienależycie. Problem prawny jaki powstaje wówczas sprawdza się do pytanie czy zastrzeżenie wówczas kary umownej należy łączyć z przyczyną odstąpienia od umowy czy nie ?
W myśl pierwszej linii wykładni, oceniając dopuszczalność zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy, wykonanie prawda odstąpienia od umowy należy łączyć z rodzajem świadczenia, z powodu którego niewykonania lub nienależytego wykonania strona odstąpiła od umowy. Jeżeli tą przyczyną było niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczenia (zobowiązania) pieniężnego to zastrzeżenie kary umownej jako sprzeczne z art. 483 § 1 kodeksu cywilnego jest nieważne (na podstawie art. 58 kodeksu cywilnego).
W myśl drugiej linii wykładni zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy jest dopuszczalne bez względu na pieniężny lub niepieniężny charakter zobowiązań stron. Głównym argumentem za takim stanowiskiem jest argument, że z chwilą, bowiem odstąpienia od umowy powstaje miedzy stronami zobowiązanie, o jakim stanowi art. 494 kodeksu cywilnego (zobowiązania stron do zwrotu świadczeń i zobowiązania do naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania). Zobowiązanie wynikające z art. 494 kodeksu cywilnego nie jest ono jednak zobowiązaniem pieniężnym i w związku z tym charakter pierwotnego zobowiązania stron nie ma istotnego znaczenia, co w konsekwencji oznacza, że dopuszczalne i skuteczne jest zastrzeżenie kary umownej jeżeli przyczyną odstąpienia od umowy jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania pieniężnego.
CO NA TO SĄD NAJWYŻSZY?
W uchwale z dnia 20 listopada 2019r. (III CZP 3/19) Sąd Najwyższy uznał, że nie jest dopuszczalne zastrzeżenia kary umownje na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym. Jest to stanowiako słuszne.
Po pierwsze bowiem nalezy zwrócić uwagę na to na czym polegału zasadnicze uzasadnienie linii orzeczniczej dopuszczającej zastrzeganie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania pieniężnego. Mianowicie istota argumenatcji polegała na tym, że z chwilą skutecznego odstąpienia od umowy (z powodu niewykonania zobowiązania) zastosowanie znajdzie art. 395 § 2 zdanie pierwsze kodeksu cywilnego, w myśla którego umowę należy uważać za niezawartą ale jednocześnie utrzymują się w mocy postanowienia dotyczące kar umownych na wypadek odstąpienia od umowy.
W omawianej uchwale Sąd Najwyższy uznał, że odstąpienie od umowy w myśl art. 395 § 1 zd. 1 kodeksu cywilnego wywołuje skutki ex tunc (umową uważa się za niezawartą), z zastrzeżeniem, że w przypadku umów ciągłych skutek jest ex nunc. Jednak z tego nie wynika, że wprawdzie “umowa upada” ale utrzymują się postanowienia o karach umownych. Trafnie Sąd Najwyższy uznał, że przyjęcie takiego poglądu oznaczałoby paradoksalnie, że na skutek odstępienia od umowy wygasa samo uprawnienie do odstąpienia od umowy. Poza tym zwolennikom poglądu przeciwnego można zarzucić inną jeszcze niekonsekwencję : trudno znaleźć uzasadnienie dla stanowiska, że skoro umowę uznaje się za niezawartą, czyli powstaje taka sytaucja że między stronami nie doszło do żadnych uzgodnień i określenie wzajemnych praw i obowiązków, to uznaje się że pozostają w mocy uzgodnienia dotycząca kar umownych. W mojejż ocenie prawnie nie da się uzasadnić takiego rozróżnienia (tzn. Że upada cała umowa ale nie upadają postanowienia dotyczące kar umownych).
Skutecznośc odstąpienie ex tunc onacza tylko tyle, że wygasa obowiązek spełnienia świadczeń umownych (czyli obowiązek świadczenia tego co strony zobowiązały się w umowie), a stosunek prawny łączycy strony ulega przekształceniu w sposób uregulowany w art. 494 § 1 kodeksu cywilnego. Na skutek odstąpienia od umowy nie wygasają postanowienia umowne dotyczace kar umownych, które są związane z uprawnieniem do odstąpienia od umowy (związek ten polega na tym, że podstawą naliczenia kary umownej jest odstąpienie od umowy a podstawą odstąpienia od umowy jest niewykonanie zobowiązania).
Co jest najistotnijesze : Sąd Najwyższy uznał, że zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powody niewykonania zobowiązania pieniężnego jest bezwględnie nieważne (na podstawie art. 483 § 1 w zw. z art. 58 § 1 i § 3 kodeksu cywilnego).
Przedstawione powyżej uregulowania są aktualne na dzień 19.01.2022r.